Τοπίο και προστασία της ελληνικής φύσης

Περίληψη εισήγησης του Γιώργου Κατσαδωράκη στην ημερίδα της 7-2-09

Από νομική άποψη, σήμερα η προστασία της φυσικής κληρονομιάς της χώρας μας (είδη, οικότοποι, περιοχές, τοπία) βασίζεται κατά μέγιστο βαθμό στις δυο κοινοτικές οδηγίες, αυτή «για τα πουλιά» (79/409) και εκείνη «για τους οικοτόπους» (92/43), με τον τρόπο φυσικά που έχουν αυτές ενσωματωθεί στην εθνική νομοθεσία.

Παρά την ύπαρξη αυτών των νομοθετημάτων η φυσική κληρονομιά της χώρας μας υποβαθμίζεται και περιορίζεται ποιοτικά και ποσοτικά με εντεινόμενους ρυθμούς τα τελευταία χρόνια. Η κατάσταση αυτή οφείλεται σε μια πλειάδα αιτιών που δεν είναι η κατάλληλη θέση να τις αναπτύξουμε συνολικά. Αντιθέτως θα επικεντρωθούμε σε εκείνη τη διάσταση της φυσικής μας κληρονομιάς που λέγεται «τοπίο».

Παρά τα όσα ανεπίσημα συζητιώνται, τα τελευταία 30-40 χρόνια το στοιχείο της φυσικής μας κληρονομιάς που υποβαθμίζεται εντονότερα και τελεσίδικα δεν είναι ούτε τα είδη ούτε οι οικότοποι, αλλά είναι το τοπίο. Η υποβάθμιση λαμβάνει χώρα κυρίως μέσω αστικοποίησης δηλαδή της έγερσης χωρίς καμιά λογική και συνολικό σχέδιο, διάσπαρτων κτιρίων, διάνοιξης και κατασκευής δρόμων, χώρων απόθεσης μπάζων και απορριμμάτων, λατομεύσεων, εκχερσώσεων, μπαζωμάτων και γενικά από τις παράπλευρες επιπτώσεις έργων μεγάλης και μικρής κλίμακας. Επίσης η υποβάθμιση λαμβάνει χώρα και από την χαμηλή ποιότητα κατασκευής και την χαμηλή αισθητική ποιότητα των κατασκευών. Μεγάλο μέρος της υποβάθμισης των τοπίων οφείλεται επίσης στην εγκατάλειψη παλαιών («παραδοσιακών») μεθόδων στον πρωτογενή τομέα, την εγκατάλειψη της υπαίθρου, αλλά και την εγκατάλειψη και ερείπωση κτιρίων και υποδομών. Όλα αυτά συνοδεύονται από χαμηλής και αταίριαστης αρχιτεκτονικής αισθητικής στα δομημένα περιβάλλοντα που ακόμη περισσότερο υποβαθμίζουν τα τοπία και μάλιστα την ύπαιθρο χώρα.

Η Ελλάδα, νομίζω σκοπίμως δεν έχει υπογράψει καμιά διεθνή ή ευρωπαική σύμβαση για τα τοπία και η ΕΕ δεν διαθέτει στιβαρή νομοθεσία για τα τοπία. Άλλωστε και να είχε υπογράψει η Ελλάδα οτιδήποτε, η εμπειρία δείχνει ότι δεν θα σεβόταν την υπογραφή της.

Λόγω μιας σειράς από αλληλεξαρτώμενες αιτίες αλλά κυρίως λόγω του σημαντικότατου ρόλου που έχει η οικοδομή και η κατασκευή γενικώς στην στρεβλή ελληνική οικονομία των τελευταίων δεκαετιών, ακόμη και μέσα στις δήθεν προστετευόμενες περιοχές ουδεμία πρόβλεψη έχει ληφθεί σχετικά με την υποβάθμιση του τοπίου και ειδικά για τη δόμηση (πόσω μάλλον εκτός προστατευόμενων περιοχών). Αποτέλεσμα τούτου είναι να μην υπάρχουν στην ουσία περιορισμοί πέραν των (ούτως ή άλλως πολύ περιορισμένης έκτασης) Περιοχών Απόλυτης Προστασίας της Φύσης και έτσι να προκύπτει η σιγανή, σταδιακή, ανεπαίσθητη αλλά τελικώς σημαντικότατη υποβάθμιση των τοπίων των προστατευόμενων περιοχών μας να τις υπονομεύει κάτω από τη μύτη μας ενώ περί άλλων τυρβάζουμε.

Εκτιμώ ότι η κατάσταση αυτή θα συνεχίζεται έτσι εσαεί, μέχρι να μη μείνει τίποτα από τα πανέμορφα τοπία αυτής της χώρας, αν δεν υπάρξει σταδιακή αλλαγή του κυρίαρχου, στρεβλού μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης της χώρας αυτής και πολιτική συναίνεση που θα επιτρέψει την κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης που αποτελεί το σημείο κλειδί για την απεμπλοκή από το φαύλο κύκλο. Ο φαύλος αυτός κύκλος έχει σαν βάση του τη τεχνητή δημιουργία υπεραξιών στις τιμές της γης και τη σχετική φυσικά σπέκουλα, φαινόμενο που καθιστά δυνατό η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού.