Λειτουργία – Διαχείριση θεσμοθετημένων Περιοχών Προστασίας: Τέσσερις κατευθύνσεις θεμελιακού χαρακτήρα

του Γιάννη Μαχαίρα
Δρ. Ανθρωπολογίας - Βιολόγος

Ο Νέος Πολιτισμός που άρχισε να υφαίνεται σιγά-σιγά, ήδη από την δεκαετία του ’50, και οι σύγχρονες ιδέες για Προστασία-Διατήρηση φυσικών περιοχών και τοπικών κοινωνιών, οριοθετούν ένα σχετικά ακριβές πλαίσιο μέσα στο οποίο είναι δύσκολο -όχι όμως και αδύνατο- να εκφραστεί ξανά η δυτικότροπη αντίληψη «ο άνθρωπος αποτελεί το πολυτιμότερο προϊόν της φύσης», η φιλοσοφική «τεκμηρίωση» της συμπεριφοράς ληστρικής εκμετάλλευσης φύσης και ανθρώπινης εργασίας.

Στην εποχή της «θεοποίησης» της «επιστήμης», η «ηθική δικαίωση» των συστημάτων εκμετάλλευσης Ανθρώπου-Φύσης, αναζητά όλο και πιο συχνά την «επιστημονική» αιτιολόγηση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, το προνομιακό δικαίωμα της Τεχνολογίας πάνω στην Φύση και τις τοπικές κοινότητες αποτελεί το «επιχείρημα των επιχειρημάτων» από τις δυνάμεις της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Δεν είναι παράδοξο λοιπόν που σκόπιμα, αφ’ ενός, περιπλέκονται διαφορετικές ιδέες (Πρόοδος - Εξέλιξη) και αφ’ ετέρου, ταυτίζονται έννοιες που κατά κανόνα η μία αποκλείει την άλλη (Διαχείριση – Εκμετάλλευση).

Η «νομιμότητα» της ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στο Φύση αποκτά νόημα, μόνο στη περίπτωση αναζήτησης του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος διερευνά/διαχειρίζεται τα επιμέρους Φυσικά Οικοσυστήματα. Επομένως, το ερώτημα σχετικά με το αν πρέπει ή δεν πρέπει να διαχειριστεί ο άνθρωπος το Φυσικό Περιβάλλον, στερείται περιεχομένου. Με αυτή την έννοια, η απαγόρευση της ανθρώπινης παρουσίας σε επιλεγμένες περιοχές είναι μια «ειδική μορφή διαχείρισης».

Τα βήματα που ικανοποιούν γενικά την ανάγκη ενσωμάτωσης του ανθρώπου στους περιορισμούς των Φυσικών Οικοσυστημάτων, σχηματοποιούνται μέσα από 4 επιμέρους επιδιώξεις, που είναι και τα θεμελιακά μέρη ενός γενικότερου σχεδίου διαχείρισης:
α) Εκτίμηση της παρούσας κατάστασης (Τι συμβαίνει?),
β) Σχεδιασμός (Τι θέλουμε?)
γ) Πρακτική εφαρμογή (Διαχειριστικά μέτρα)
γ) Παρακολούθηση (Κάνουμε το σωστό?)

Ωστόσο, αυτές οι επιδιώξεις μπορούν εύκολα να περάσουν στη σφαίρα του συμβολισμού και της γενικότητας, και στη χειρότερη περίπτωση να ισχυροποιήσουν εκ νέου την μονοδιάστατη οικονομική συσσώρευση και την αλαζονεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αν προηγουμένως δεν τεθεί ένα πλαίσιο προϋποθέσεων που να παίρνει σοβαρά υπ’ όψιν του:
Πρώτο: Η επιστημονική αντικειμενικότητα της περιγραφής των περιορισμών του φυσικού περιβάλλοντος δεν συνεπάγεται αυτόματα και τη διατύπωση προτάσεων που αναβαθμίζουν το επίπεδο της ευημερίας των ανθρώπινων κοινοτήτων. Η ανάπτυξη της ποιότητας ζωής μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες αποτελεί κάθε φορά συνισταμένη δύο παραγόντων:
α)του επιπέδου συνειδητοποίησης των τοπικών κοινωνιών σχετικά με το τι περιεχόμενο δίδουν οι τοπικές κοινότητες στην έννοια της «ευημερίας» και τι επιδιώκουν συνειδητά για το ίδιο τους το μέλλον, και
β) των γενικότερων επιδιώξεων εθνικού σχεδιασμού.
Έτσι, οι προτάσεις των ειδικών είναι απλά διαφορετικές προσεγγίσεις και μέρος των προσπαθειών που καταβάλλουν οι ανθρώπινες κοινότητες για να γεφυρώσουν αρμονικά τις δραστηριότητές τους με το Φυσικό Περιβάλλον. Αυτό που καθορίζει την ανάπτυξη δεν είναι οι δυνατότητες που προσφέρει η Νέα Τεχνολογία στη συσσώρευση πλούτου, αλλά το επίπεδο της Πολιτισμικής συνέχειας και ο ρόλος που οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινότητες αποδίδουν στον εαυτό τους. Το βασικό έργο ανάπτυξης είναι κυρίως αποτέλεσμα Πολιτισμού και δευτερευόντως έργο εφαρμογής Νέων Τεχνολογιών. Οι τοπικές κοινότητες είναι αυτές που συνειδητοποιούν τις ανάγκες και καθορίζουν τα όρια και το ποιόν της ευημερίας τους.

Δεύτερον: Οι παρεξηγήσεις που δημιουργεί έστω και η απλή αναφορά στη λέξη «ανάπτυξη» οφείλεται στη μονόπλευρη και ανθρωποκεντρική επιδίωξη της ποσοτικής συσσώρευσης πλούτου, συχνά σε βάρος της ενιαίας δομής και της απρόσκοπτης λειτουργίας του φυσικού περιβάλλοντος και των ανθρώπινων κοινωνιών. Οι πρακτικές εκμετάλλευσης των Φυσικών Πόρων μέχρι την πλήρη εξάντλησή τους, οι πρακτικές που υποσκάπτουν την μακρόχρονη επιβίωση και δράση του ανθρώπου στο φυσικό του χώρο (ακόμα και όταν πρόκειται για μια πόλη) ο μύθος της παντοδυναμίας των Τεχνολογικών Νεωτερισμών, η άγνοια σχετικά με τις παραμέτρους αλλαγής των φυσικών διαθέσιμων στο χρόνο/χώρο, είναι μερικά από τα στοιχεία που ενδυναμώνουν την καταστρεπτική πλευρά της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ιστορικά, το βάρος των καταστρεπτικών αποτελεσμάτων αναδύεται και ενοχοποιεί σχεδόν αποκλειστικά το στενά οικονομικό κίνητρο μιας μερίδας ανθρώπων, οι οποίοι με την ίδια αντίληψη υποταγής της φύσης, υποβιβάζουν τους υπόλοιπους ανθρώπους σε εργαλεία, υποζύγια, πρωτόγονους και άγριους, ενώ οι ίδιοι βρίσκονται σε τυφλή σύγκρουση με τις ανθρώπινες κοινωνίες, στην ολότητά τους. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα εξαφάνισης/κατάρρευσης Πολιτισμών, ως αποτέλεσμα της κατασπατάλησης Φυσικών Πόρων και εξάντλησης της ανθρώπινης δυναμικής μέσα από απάνθρωπες συνθήκες ολοκληρωτισμού, κοινωνικής ανισότητας, απαξίωσης της ανθρώπινης ζωής, αναλφαβητισμού, αποξένωσης από τη φύση και αλλοτρίωσης της καθημερινής ζωής.

Τρίτον: Η Οικονομία από ανθρωπολογική άποψη, δεν είναι τίποτε περισσότερο παρά ένα σχέδιο στρατηγικής διερεύνησης/Διαχείρισης των Φυσικών Πόρων προς όφελος των ανθρώπινων Κοινωνικών συνόλων. Η ανάπτυξη των Κοινωνικών συνόλων, είναι το αποτέλεσμα της καταλληλότητας του διαχειριστικού σχεδίου που επιλέγουν οι ανθρώπινες κοινότητες, σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες και δεδομένα πληθυσμιακά μεγέθη. Εκτός αυτού, οι Πολιτισμοί κρίνονται στο βάθος του χρόνου, αφήνουν Ιστορικά ίχνη γιατί αντέχουν στο χρόνο. Έτσι, η ανάπτυξη περιλαμβάνει όλες τις επιτυχημένες απόπειρες της ανθρώπινης νοημοσύνης για ποιοτικά «καταλληλότερη προσαρμογή» στο περιβάλλον, με κίνητρο την ανθρώπινη ευημερία σε συγκεκριμένες φυσικές συνθήκες και σε βάθος χρόνου. Ωστόσο, η ποιότητα ζωής που προσδοκά κάθε ανθρώπινη κοινότητα για τον εαυτό της, εκτός από την υλική της βάση, περιέχει κοινωνικό, πολιτισμικό, ηθικό και πνευματικό υπόβαθρο.

Τέταρτον: Η αναγνώριση της πολυπλοκότητας, της διαφορετικότητας αλλά και της αλληλεπίδρασης-συνάφειας του φυσικού κόσμου στο σύνολό του, η συνειδητοποίηση των αποτελεσμάτων της αλόγιστης/καταστροφικής δραστηριότητας του ανθρώπου πάνω στα φυσικά οικοσυστήματα που αποτελούν τη βάση της ζωής, η κατανόηση της αλλοίωσης των φυσικών παραμέτρων (όπως για παράδειγμα το κλίμα) εξ’ αιτίας της ανθρώπινης δράσης σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά κυρίως -και πάνω απ’ όλα- η επισήμανση και η βαθμιαία άρση της ανθρώπινης αλαζονείας ως συμπεριφορά με καταστρεπτικά αποτελέσματα, είναι τα πρώτα συνθετικά στοιχεία του Νέου Πολιτισμού που εμφανίστηκε δυναμικά στη γη. Η παγκοσμιότητα ενός τέτοιου Πολιτισμού δεν μπορεί να κρύβει στο εσωτερικό του κανενός είδους μονοδιάστατη ομοιογένεια και άρση της διαφορετικότητας των ανθρώπινων συνόλων στις επιμέρους γεωγραφικές ενότητες. Κάθε άλλο: Υπονοείται η ανάδειξη με «χίλιους και διαφορετικούς τρόπους» της κοινής ταυτότητας ως προς το χαρακτήρα, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του είδους μας, της αδιάσπαστης ενότητας των χαρακτηριστικών του Homo sapiens sapiens στο φυσικό κόσμο, μέσα από τη συνειδητοποιημένη διαφορετικότητα των επιμέρους ανθρώπινων Κοινωνικών συνόλων.

Ο Πολιτισμός σε όλες τις τοπικές του εκφάνσεις είναι ο χαρακτήρας της προσαρμοστικής ικανότητας των ανθρώπων, και ως τέτοιος, αποδεδειγμένα έχει καθορίσει τα όρια επιβίωσης/αναπαραγωγής και ευημερίας του είδους μας, στο διάβα του εξελικτικού χρόνου. Συνεπώς, κανένα οικονομικό μοντέλο γενικευμένης –τάχα- χρησιμότητας δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον προσασμοστικό πλούτο της ανθρώπινης ευρηματικότητας, η οποία δεν μπορεί παρά να εκφράζεται τοπικά και σε αρμονία με τους περιορισμούς που θέτει το Φυσικό Περιβάλλον.