Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στις προστατευόμενες περιοχές

«Η περιβαλλοντική εκπαίδευση στις προστατευόμενες περιοχές: ευκαιρίες, εμπειρίες και προοπτικές»

Α' μέρος της εισήγησης της Ελισάβετ Τσαλίκη (Πανελλήνια Ένωση Εκπαιδευτικών για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση - ΠΕΕΚΠΕ - παρ/μα Κ.Μακεδονίας) στην ημερίδα της 7-2-09.

Τι ισχύει σήμερα
Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση / Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΠΕ/ΕΑΑ) θεωρείται ως μία εκπαιδευτική διαδικασία που στοχεύει στο να βοηθήσει τα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες να αποκτήσουν όχι μόνο γνώσεις, αλλά να καλλιεργήσουν περιβαλλοντικό ήθος, στάσεις και αξίες ικανές να επηρεάσουν τις προσωπικές και τις κοινωνικές επιλογές προς ένα αειφόρο τρόπο ζωής. Φιλοδοξεί να ενδυναμώσει τους πολίτες με δεξιότητες και διάθεση για να συμμετέχουν ενεργά σε φιλοπεριβαλλοντικές δράσεις. Στην Ελλάδα οι πρώτες οργανωμένες προσπάθειες για την ανάπτυξη προγραμμάτων ΠΕ έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, ενώ η ΠΕ θεσμοθετήθηκε επίσημα ως στοιχείο των αναλυτικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων από το 1990 (νόμος 1892). Το 1992 ιδρύθηκε η ΠΕΕΚΠΕ, βασικός στόχος της οποίας είναι η υποστήριξη της ανάπτυξης της ΠΕ στο σχολείο με διάφορους τρόπους και μέσα.

Η μέχρι σήμερα εμπειρία έχει δείξει ότι οι προστατευόμενες περιοχές (ΠΠ) έχουν συχνά αποτελέσει αντικείμενο στα προγράμματα ΠΕ σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, είτε από μαθητικές ομάδες που ζουν στην ευρύτερη ζώνη τέτοιων περιοχών, όπως για παράδειγμα η λίμνη Κορώνεια από το Δημοτικό Σχολείο του Αγίου Βασιλείου, είτε από σχολεία που επιλέγουν να διερευνήσουν ένα τέτοιο θέμα μολονότι βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από την περιοχή, για παράδειγμα η λίμνη Κερκίνη ή το Δέλτα του Έβρου από σχολεία του Ν. Θεσσαλονίκης. Γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι το φυσικό περιβάλλον ήταν, και είναι ακόμη, ελκυστικότερο ως θέμα στα προγράμματα ΠΕ σε σχέση με άλλα θέματα. Για παράδειγμα στα σχολεία του Ν. Πιερίας στο διάστημα 1991-92- έως 2004-05 το 32.4% των προγραμμάτων αφορούσαν στο φυσικό περιβάλλον (φυσικά οικοσυστήματα, χλωρίδα, πανίδα, προστατευμένα – απειλούμενα είδη) και αποτελούσε το μεγαλύτερο ποσοστό σε σύγκριση με άλλα θέματα.

Με την ίδρυση και τη λειτουργία των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΚΠΕ) από το ΥΠΕΠΘ σε όλη τη χώρα διαπιστώνουμε ότι πολλά από τα προγράμματα που προσφέρονται εκεί έχουν σχέση με το τοπικό και ιδιαίτερα το φυσικό περιβάλλον. Για παράδειγμα τα δάση, οι λίμνες, τα ποτάμια και οι τοπικές ιδιαιτερότητες των περιοχών αυτών, πολλές από τις οποίες βρίσκονται κάτω από κάποιο καθεστώς προστασίας, είναι προσφιλείς θεματικές για το σχεδιασμό μονοήμερων, διήμερων ή τριήμερων προγραμμάτων ΠΕ για τα σχολεία που τα επισκέπτονται. Αυτό είναι λογικό γατί αρκετά από αυτά τα ΚΠΕ βρίσκονται μέσα ή γειτονεύουν με ΠΠ. Μάλιστα στις περιοχές που ήδη υπήρχαν υποδομές υποστήριξης ενημερωτικών δράσεων ή κέντρα πληροφόρησης, αυτές αποτέλεσαν σημαντική βοήθεια στα προγράμματα των ΚΠΕ. Να σημειωθεί ότι μία από τις δράσεις των ΚΠΕ η οποία αφορά στην ανάπτυξη τοπικών συνεργασιών και δράσεων στην τοπική κοινωνία, είναι η λιγότερο ανεπτυγμένη ως σήμερα.

Πρόσφατα, μόλις την περσινή σχολική χρονιά, 2007-2008, το υπουργείο παιδείας με χρηματοδότηση του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ υλοποίησε το πρόγραμμα ΚΑΛΛΙΣΤΩ «Ανοιχτές περιβαλλοντικές τάξεις» που αφορούσε στη χρηματοδότηση σχολείων για να συμμετέχουν σε περιβαλλοντικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες τριήμερης – πενταήμερης διάρκειας οι οποίες προτάθηκε να υλοποιηθούν κατά κύριο λόγο στις ΠΠ. Παρά την άπειρη γραφειοκρατία που χρειαζόταν για την υποβολή σχετικών προτάσεων, τουλάχιστον 700 σχολικές μονάδες συμμετείχαν και μετακινήθηκαν σε τέτοιες περιοχές. Δυστυχώς αυτό το πρόγραμμα, δεν έτρεξε ξανά φέτος.

Γιατί οι προστατευόμενες περιοχές είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για ΠΕ
1. Διαμορφωτικές επιρροές και εμπειρίες ζωής
Έρευνες που έχουν γίνει διεθνώς – και στην Ελλάδα – έχουν αναδείξει το είδος των μαθησιακών εμπειριών, ή τις σημαντικές εμπειρίες στη ζωή των ανθρώπων, οι οποίες οδηγούν στην ανάπτυξη της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και στην υιοθέτηση φιλοπεριβαλλοντικών συμπεριφορών. Το προφανές όφελος για την ΠΕ από τις έρευνες αυτές είναι ότι εάν θέλουμε να εμπνεύσουμε στους μαθητές και στις μαθήτριές μας την περιβαλλοντική ευαισθησία και να τους βοηθήσουμε να γίνουν υπεύθυνοι ενήλικες τότε, προς την κατεύθυνση αυτή μας βοηθά η κατανόηση που μπορεί να έχουμε για το είδος των εμπειριών και επιρροών που μπορεί να οδηγήσει σε αυτό.

Αυτό που ξεχωρίζει στις έρευνες αυτές είναι ότι α) αρκετοί περιγράφουν την παιδική τους ηλικία ως την βασική περίοδο της ζωής τους που επηρέασε την περιβαλλοντική τους συμπεριφορά και β) ότι κυρίαρχο στοιχείο στις εμπειρίες που αφορούν στην παιδική ηλικία είναι η προσωπική επαφή και η εμπλοκή σε δραστηριότητες στη φύση και στο ύπαιθρο. Ένα σημαντικό στοιχείο αυτών των ερευνών είναι το πόσο σημαντική φαίνεται να είναι η συναισθηματική σύνδεση με το φυσικό περιβάλλον για την ανάπτυξη της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και του ενδιαφέροντος.

2. Η αισθητική εκτίμηση και απόλαυση
Η εκτίμηση και η αισθητική απόλαυση της φύσης είναι μια διαδικασία στην οποία τα συναισθήματα, η σκέψη και η πράξη ενσωματώνονται προκειμένου να αποκτηθεί η όσο το δυνατόν πιο πλούσια εμπειρία από τα φυσικά αντικείμενα και γεγονότα, είναι δηλαδή μια διαδικασία στην οποία εμπλέκονται γνωστικές, αισθητηριακές και συναισθηματικές παράμετροι. Έρευνες έχουν δείξει ότι η εκτίμηση της αισθητικής αξίας, της ομορφιάς ενός δάσους για παράδειγμα, αποτελεί ένα στοιχείο που οδηγεί στην έκφραση θετικής πρόθεσης για συμμετοχή σε δράσεις προστασίας για το δάσος αυτό. Όπως έχει υποστηριχθεί, πολλές αποφάσεις για θέματα προστασίας και διαχείρισης συχνά στηρίχτηκαν σε αισθητικές παρά σε ηθικές αξίες, στην ομορφιά και όχι στο καθήκον.
Η άμεση επαφή με την ομορφιά της φύσης, η κατανόηση, η εκτίμηση και η αισθητική απόλαυση μπορεί να αποτελέσουν έμπνευση και να οδηγήσουν σε μια προσωπική σύνδεση με το περιβάλλον κάτι που συμβάλλει μελλοντικά στην ανάπτυξη θετικής προδιάθεσης απέναντι στην προστασία γενικότερα.

3. Ολιστική / διεπιστημονική προσέγγιση
Αφού επιτευχθεί αυτή η προσωπική σύνδεση και η ανάπτυξη συναισθημάτων για ένα τόπο, μπορούμε να πάμε πιο πέρα και να βοηθήσουμε τα παιδιά να κατανοήσουν ότι αυτός ο τόπος είναι το αποτέλεσμα της αλληλόδρασης μια σειράς παραγόντων, φυσικών και οικολογικών, αλλά και προσωπικών, κοινωνικών και πολιτικών επιλογών, οι οποίοι τον διαμόρφωσαν και οι οποίοι επηρεάζουν το παρόν και το μέλλον του.

4. Ανάπτυξη δεξιοτήτων – Πολλαπλές ευφυΐες
Η συμμετοχή σε δραστηριότητες «έξω» μέσα από τη βιωματική μάθηση, συμβάλλει στην ανάπτυξη διαφορετικών δεξιοτήτων όπως της παρατηρητικότητας, της αισθητηριακής αντίληψης, της συνεργασίας, της επικοινωνίας, της λήψης αποφάσεων, της διαπραγμάτευσης, της ανάληψης προσωπικής ευθύνης, της δημιουργικότητας. Επομένως φέρνει στο προσκήνιο διαφορετικές ευφυΐες το ανθρώπινου νου τις οποίες το σχολείο είτε αγνοεί, είτε υποτιμά.

5. Ενδυνάμωση – συμμετοχή σε αποφάσεις που αφορούν τη ζωή των νέων ανθρώπων σήμερα και στο μέλλον
Ένα σημαντικό στοιχείο για την επιτυχία οποιουδήποτε ολοκληρωμένου διαχειριστικού σχεδίου σε μία προστατευμένη περιοχή φαίνεται να είναι η ειλικρινής και συνεπής εμπλοκή των ανθρώπων που ζουν και δρουν εκεί. Για παράδειγμα από τα πιο σημαντικά ευρήματα ενός ερευνητικού προγράμματος (IMEW) είναι ότι για να είναι επιτυχημένα τα προγράμματα προστασίας απαιτείται να αντιμετωπίζονται οι ντόπιοι ως σημαντικοί παράγοντες μέσα στο οικοσύστημα. Πολλοί κάτοικοι σε όλες τις περιοχές έρευνας νοιώθουν περιθωριοποιημένοι από τους ειδικούς για την προστασία και τους αποφασίζοντες για την πολιτική. Δεν λαμβάνονται σοβαρά οι γνώσεις, οι αντιλήψεις και οι απόψεις των ντόπιων σχετικά με το φυσικό περιβάλλον. Οι ίδιοι, ωστόσο, πιστεύουν ότι η εμπειρική τους γνώση και απόψεις είναι σχετικές και αξιόλογες, αλλά δεν εκτιμώνται όσο πρέπει και αγνοούνται από τους ειδικούς και τους κατέχοντες την εξουσία. Παρά την συχνή αρνητική εκτίμηση για εκείνους που αποφασίζουν για τις πολιτικές προστασίας, οι ντόπιοι δεν είναι ενάντια στις γενικές αρχές της προστασίας της φύσης. Οι ερευνητές του IMEW ανακάλυψαν ότι οι θετικές στάσεις για το περιβάλλον και η αισιοδοξία για μελλοντική περιβαλλοντική φροντίδα είναι χαρακτηριστικό των παιδιών στις περιοχές των υγροτόπων που μελετήθηκαν. Γενικά οι ντόπιοι κάτοικοι θέλουν μια πιο συνεργατική προσέγγιση για να μπορέσουν να διαπραγματευθούν συνεργασίες στηριγμένες στον αλληλοσεβασμό, να εργαστούν μαζί σε προγράμματα εφικτά που θα αντιμετωπίζουν τα κοινωνικά και τα οικονομικά ζητήματα. Τα παιδιά οι νέοι και οι νέες που ζουν σε μια περιοχή μπορεί να γίνουν συμμέτοχοι σε αποφάσεις που αφορούν στο μέλλον τους.